Петр Тобуруокап - оҕо –аймах тапталлаах суруйааччыта
Хаччагаева Любомира Макаровна
Үөһээ Бүлүү улууһун Мэйик сүрүн оскуолата.
Саха оҕото өйө уһуктуоҕуттан Бүөтүр Тобуруокабынан тылланар, кини ырыаларын олоҕун устата аргыс оҥостор.
Урукку өттүгэр Петр Тобуруокап оҕолорго анаммыт айымньылара «Чыычаахтар күнү көрсөллөр» (1970) уонна «Күннүүн оонньуур күөрэгэйдэр» (1986) хомуурунньуктарыгар бэчээттэнэн тахсыбыттара. Петр Тобуруокап оҕоҕо аналлаах айымньыларын ойуулуур темата олус киэҥ: кырачаан ааҕааччы тулалыыр эйгэ, айыл5а, олох туһунан бары ыйытыыларыгар толору эппиэти биэрэллэр. Тобуруокап оҕо-аймаҕы кыра эрдэхтэн Ийэ дойдуну таптыырга, кининэн киэн туттарга, төрөөбүт норуокка ытык иэһи төлүүр дьоһун дьон буола улаатарга үөрэтэр.
Айылҕа кэрэтин ойуулуур айымньыларыгар П. Тобуруокап тыыннааҕымсытыы, тэҥнээһин, эпитет курдук уус-уран ньымалары туттар буолан, оҕоҕо чугас, өйдөнүмтүө хартыыналар айыллаллар:
Ырыаҕа ылламмыт, Хоһооҥҥо холбоммут Маҥанчаан хатыҥым, Мааныгын даҕаны!.. Үп-үрүҥ туоскуттан Үүт сүөгэй кэлииһи, Сэбирдэх аайыттан Күөх былаат үүнүүһү! («Хатыҥ»)
«Буукубалар оонньууллар» хоһооҥҥо буукубалар бытарыһа сырсаллар, мээчик хапсаллар, күннээн тусталлар, куораттары туталлар, космонавт буолаллар, муораларга усталлар. Буукубалар оҕолор бэйэлэрин курдуктар: көрсүө-сэмэй кыргыттар, мэник –тэник уолаттар көрүлүүллэр, ыллыыллар, лааҕырдарга сынньаналлар, үҥкүүлээн тэйэллэр, костер тула көрүдьүөһү кэпсэтэллэр, бука бары доҕордуулар.
Буквалар – оҕолор, Уолаттар да кыргыттар, Сорохторо улахаттар, Сорохторо кыралар. Бука бары доҕордуулар, Биир звено курдуктар, Биир этэрээт курдуктар, Биир алфавит буолаллар.
«Уон» хоһооҥҥо автор эмиэ оҕо билэр өйдөбүлүнэн сыыппараны быһаарар: Хааман –хааман кэлэрбэр Атахтарым иккилэр, Дайбаан-дайбаан биэрэрбэр Илиилэрим иккилэр. Эһигини көрөрбөр Харахтарым иккилэр, Кэпсииргитин истэрбэр Кулгаахтарым иккилэр.
Петр Тобуруокап оҕолорго аналлаах айымньыларын өссө биир уратытынан кыралары умсугутар оонньуу көрүҥүн туһаныыта буолар. Оонньууга эрэ оҕо олоҕу ырыҥалаан көрүүтэ сайдан барар. Ол да иьин Тобуруокап үгүс хоһооннорун киһи оонньуу-оонньуу ааҕар, толкуйдуур, ырытар.
Кинини А-ҕа эптэххинэ, О-ҕо эппиккин сиэҕэ, Оттон Ы-га эптэххинэ, Э-ҕэ эппиккин сиэҕэ! (Ат-от, ыт-эт) Көнөтүк аах – Күн күлэ тахсыыта Күлүмнүү сытыа, Төттөрү аах – Түҥкэтэх тыаҕа Тубэһэн ааһыа! (Сиик, киис)
«Чабырҕахтар» уонна «Көрүдьүөстэр» тыл оонньуутун санаталлар уонна оҕо чуолкай саҥатын, өйдүүр дьоҕурун сайыннараллар:
Икки тыал ыал-ыал тыалырбыттар, Ыал-ыал тыаллар табаарыстаспыттар. Сылы сыллаан ыаллыы тыаллар Тыалыраллара хайдах табыллар? («Чабырҕахтар»)
Тобуруокап оҕоҕо аналлаах айымньыларыгар сатира уонна юмор силбэһэллэр. Автор кыра киһини аһынар, итэҕэйэр, холку куолаһынан итэҕэһи ойуулуур, мэниги-тэниги күүскэ сэмэлээбэт, аҕа табаарыс быһыытынан сиэрэ суохтан тэҥҥэ хомойор-хоргутар:
Онтон бүтээт, уолун өссө Оргууй саныыр ону-маны: Моҕотойу куоттарбытын,
Мутуктан охтубутун, Ыстаанын ыт хайыппытын, Ыалдьан баран турбутун… Уой, бу ким ынырар?! Учуутала ыйытар! Оо, улугэр да эбит! Дьэ, кэһэйдэ киһибит! («Оо, үлүгэр да эбит!»)
Петр Тобуруокап оҕолорго анаан суруйбут айымньытыгар сороҕор улахан дьон проблемаларын эмиэ таарыйан ааһар. Ол курдук төрөөбүт тылын билбэт киһи олоххо араас быһылааҥҥа түбэһиэн, эрэйи көрүөн сөбүн «Куорат уола хоноһо» айымньыга ааҕабыт. О5ону төрөөбүт тылын билбэт гына иитии, биллэн турар, бу – төрөппүт буруйа буолар.
Сахалыы оҕо литературатыгар Петр Тобуруокап остуоруйа-поэма жанрын салгыы сайыннарар. Кини норуот остуоруйатыгар, олоҥхотугар олоҕуран «Чэрэлэ», «Хатырык уота халааннаах», «Чаҥый Чаҕаан», «Бур5аллай» остуоруйа-поэмалары суруйбута. Автор остуоруйа айарыгар фольклор ис хоһоонун, муҥура суох фантазиятын, уобарастарын, ойуулуур-дьүһүннүүр ньымаларын туһанар.
Оҕо аймах тапталлаах суруйааччытын айымньылара ис хоһоонунан эрэ баай буолбатахтар, поэт ураты болҕомтотун айымньы тутулугар, куорматыгар эмиэ уурар. Ол курдук уус киһи бэйэтин оҥоһугун ураннык чочуйан, нарылаан оҥорорун курдук, поэт хоһооннорун кыладыйан, араас өттүнэн оонньотон-чаҕылытан таһаарар. Кини манна араас ньыманы туттар.
Холобур, автор кырачааннарга анаммыт айымньыта дорҕооно кытта дьүөрэлэһэр ис мелодиялаах, тургэнник өйдөнөрүн наадатыгар сүһүөҕэ кылгас буолар эбит:
Кып-кыра
Чычып-чаап
Хап-хара
Харахтаах.
Кып-кыра
Чычып-чаап
Чап-чараас
Кынаттаах.
Кып-кыра
Чычып-чаап
Туп-тургэн
Сырыылаах.
Кып-кыра
Чычып-чаап
Үчүгэй да
Чыычаах!
Народнай поэт оҕо интэриэһин уус-уран маастарыстыбатынан эмиэ тардар. Ол курдук кини кырачаан ааҕааччытын соһутар, толкуйдатар сыаллаах омоним-рифманы туһанар:
Күрүөбүтүн атыыр оҕус Көҥү көттө, тахса оҕус! («Уоһа хараарбыт»)
Ити курдук Тобуруокап о5олорго аналлаах поэзиятыгар сонун булумньулар, соһуччу санаалар, дьиктилэр-дьээбэлэр элбэхтэр. Онон кини хаһыс да көлүөнэ саха кырачаан ааҕааччыларыгар олох дьиктитин арыйар, дьиктини сатаан булан көрөр, дьиктини эрэ оҥорор дьоһун дьон буоларга үөрэтэр тапталлаах поэттара, суруйааччылара.
