Олоҥхо, являясь концентрированным выражением духовной жизни якутского народа, несет на себе огромную педагогическую нагрузку: оно богато воспитательными идеями, в нем много образовательного материала, оно
формирует любовь народу и человечность, его текст развивает ум, память, внимание, наблюдательность, сами олонхосуты являются прекрасными учителями народа. В олонхо получили отражение цели воспитания и его методы, определены черты личности и средства воздействия на чувства, сознание и поведение подрастающего поколения.
Основатель народной педагогики, профессор Г.Н.Волков
Үлэ темата: Олоҥхо геройдарынан куукула
Суруйда: Никитина Раиса Николаевна.
Хамаҕатта “Сарыал” оҕо уһуйаанын 1 категориялаах иитээччитэ
Проблема: Олоҥхону оскуола иннинээҕи саастаах оҕо ылбычча өйдүүрэ уустук. Кыра оҕо тулалыыр эйгэни тутан-хабан, оонньоон билсэр, ылынар. Ол инниттэн олоҥхону үчүгэйдик ылыннын, иҥэриннин диэн куукула көмөтүнэн билиһиннэрэргэ сананныбыт.
Сыала: Бэлэмнэнии бөлөҕүн оҕолоругар «Дьырыбына Дьырылыатта уонна Тойон Дьөллүүт» олоҥхону, бибабо куукула көмөтүнэн, олоҥхо геройдарын образтарын уонна айымньы өйдөбүлүн биэрии.
Соруктара:
1. П.П. Ядрихинскай – Бэдьээлэ «Дьырыбына Дьырылыатта уонна Тойон Дьөллүүт» олоҥхотун билсии.
2. «Дьырыбына Дьырылыатта уонна Тойон Дьөллүүт» олоҥхо геройдарын папье-маше техникатынан бибабо куукулалары оҥоруу.
3. Оҕолору олоҥхо геройдарынан оруолга арааран инсценировка туруоруу.
Новизната:
Умнуллан эрэр папье-маше технологияны сөргүтэн, оҕо илиитигэр сөптөөх бибабо куукуланы оҥорон, оҕо күннээҕи олоҕор тутан-хабан оонньоон олоҥхону кыра сааһыттан иҥэринэн улаатар.
Күүтүллэр түмүгэ:
Кыра сааһыттан олоҥхо геройдарын куукулаларынан оонньоон, саҥарар саҥаларын үтүктэн улааппыт оҕо өйүгэр-санаатыгар иҥэринэр, бэйэтин культуратынан киэн тутта улаатар.
Ырыаҕа – тойукка норуот дууһата эймэнэр, өс хоһоонугар, таабырынҥа кини муудараһа, өйүн кылаана түмүллэр, остуоруйаҕа, номоххо үчүгэй, куһаҕан быһыы өйдөбүлэ арыллар, андаҕарга уонна кырыыска дууһатын кыланыыта, алгыска үтүөҕэ баҕата этиллэр буоллаҕына, олоҥхоҕо ити барыта түмүллэн кустук өҥүнэн арылыйар.
Олоҥхо – норуот өйүн – санаатын чыпчаала буолан, тугу барытын кууркэтиилээхтик, дьикти быһыыга-майгыга сигэнэн, уус-уран тыл талыытынан кердерер. Ол иһин киһи уйулҕатын ордук аймыыр, норуоту иитэр күүьэ ураты.
Олонхо түн былыргы норуот биис уустарынан олордохторуна үөскээбит Улуу айымньы буолар. Ол да иьин кини норуот былыр үйэлэрдээҕи педагогикатын пааматынньыгынан ааттанар.
Олоҥхо норуоту иитэр хайысхата эгэлгэ. Манна чиэс, кырдьык, уопсай интэриэс туһугар туруулаһыы, кырдьаҕаьы, дьахтары, оҕону ытыктааһын, кыыс бэйэтин харыстаныыта, эр киьи таптал туһугар героическай охсуһуута, тулуур, дьулуур, төрөппүттэри, төрөөбүт дойдуну төлөннөөхтүк таптааһын, ол иэйиигэ бэриниилээх буолуу уустаан-ураннаан хоһуйуллар, олонхо геройдара уустук киирсиилэригэр улахан күрэхтэһиини бараллар уонна кыайан-хотон тахсаллар. Олоҥхо сахалары уус –уран тылга сүгүрүйүүгэ, тойук кэрэтигэр, кэпсээн омунугар уһуйбута саарбаҕа суох. Онон билигин урдук сайдыылаах литературалаах, искусстволаах, культуралаах буолбуппутугар олонхо оруола, утуетэ-енете улахана саарбага суох. Итини таьынан олонхо киьи ейун -санаатын сайыннарара, диринэтэрэ, уерэтэрэ, иитии улэтин толороро эмиэ чахчы. Ону профессор Г.Н.Волков этиитигэр аагыахха сеп (эпиграфка аах). Олонхо иитэр-уерэтэр суолтатынан педагогическай энциклопедияга холоонноох. Манна ытыктабыл, убаастабыл, таптал, сугуруйуу курдук киьи утуе хаачыстыбаларын уустаан – ураннаан хоьуйар, уерэтэр уонна иитэр.
Манна олоҕуран оскуолаҕа киириэх иннинэ саастаах оҕолорго олоҥхону истэргэ-үөрэтэргэ олус табыгастааҕын бэлиэтиэххэ наада. Оҕо 5-6 сааһыгар үчүгэйи-мөкүнү өйдүүр, араарар тобуллаҕас сааһа. Ол эрэн бу сааһыгар уһуннук олоҥхону ааҕан кини болҕомтотун тардар уустук. Оҕо көрдөҕүнэ, тутан-хабан тыытан оонньоотоҕуна астынар-дуоһуйар. Оччоҕуна эрэ кини олоҥхо курдук уустук айымньыны өйүгэр-санаатыгар хатаан, дууһатыгар иҥэринэр, олук ууруллар.
Оскуолаҕа киирэ илик оҕоҕо олоҥхо курдук сүдү айымньыны билиһиннэрэргэ, кини ис туругун сайдыытын, сааһын учуоттаан, болҕомтотун тардар сөптөөх суолу көрдөөһүн иитээччилэр иитэр-үөрэтэр үлэбитигэр сүрүн сыал буолар. Этнопсихолог А.П.Оконешникова этиитинэн оонньуу эрэ ненүө оҕо бэйэтин норуотун культуратын, абыычайын ылынар. Оҕо оонньоотоҕуна эрэ кини өйүгэр-санаатыгар кытаанах өйдөбүл хаалар уонна олоҥхо курдук уустук тыллардаах айымньыны күүс өттүнэн буолбакка, оонньуу нөҥүө бэйэтэ да билбэтинэн иҥэриллэр.
Инники этиллибиккэ олоҕуран мин үлэбэр көрдөрөр матырыйаалынан куукуланы туттабын. Куукула-оҕо улаатарыгар, киьи буолан сайдан тахсарыгар улахан оруолу ылар. Куукула оҕоҕо кини доҕоро - атаһа, оҕото, ийэтэ уонна да атын дьон уобараһа. Оонньуур нөҥүө оҕо обществоҕа туттуутун-хаптыытын, бэйэтин көрдөрүүтүн, дьон олоххо сыһыанын көрдөрөр, тулалыыр эйгэни кытта ситимниир. Ол эрээри куукула да, оонньуу да араастаах. Иитээччи үлэтигэр айымньыны үөрэтиигэ көрдөрөр-иһитиннэрэр, билиини иҥэрэр оонньуунан - театрализованнай оонньуу ордук барсар. Бу оонньуу нөҥүө оҕо айымньыны түргэнник ылынар, интонация, мимика, хамсаныы олоҥхо оруолларын ылынарга, өйдүүргэ бигэ олук, укулаат уурар. Театрализованнай оонньууларга маҕаьыынна атыыланар, күн аайы оонньонор куукула барсыбат. Оҕо болҕомтотун тардар, бэйэтэ тутан-хабан оонньууругар сөптөөх куукула наадата үөскүүр. Ол сыалтан куукула араастарын ааҕан-үөрэтэн баран «Би-ба-бо», эбэтэр «Петрушки» куукулаҕа болҕомтобун уурбутум.
«Би-ба-бо» куукула ыраах Италияттан төрүттээх, бураттини диэн ааттаах. Өскө урут бу куукулалары туһанан ярмаркаларга театрализованнай спектакль туруоран дьон болҕомтотун тардар буоллахтарына, билигин биһиги иитээччилэр үлэбитигэр көрдөрөр, дидактическай матырыйаал быһыытынан туттабыт.
Эбиитин олоҥхо курдук норуот уус-уран айымньытын чыпчаалын геройдарын характердарын көннөрү куукуланнан о5о өйүгэр - санаатыгар тириэрдэр уустук. Театрализованнай оонньуубар П. П. Ядрихинскай - Бэдьээлэ «Дьырыбына - Дьырылыатта уонна Тойон Дьөллүүт» олоҥхотун талбытым. Хас биирдии куукула олоҥхо геройдарын характерын оҕо өйүгэр-санаатыгар, өйдөбүлүгэр тириэрдиэхтээх.
Бу куукула төбөтүн киһи сөмүйэтигэр кэтэр, онтон атын тарбахтарынан куукула илиилэрин хамсатар. Маннык куукуланы киһи бэйэтэ оҥоруон сөп. Куукула оҕо тутарыгар-хабарыгар, хамсатарыгар чэпчэки буолуохтаах. Ону учуоттаан куукуланы оҥорууга чэпчэки матырыйааллары туһанным: кумааҕы, таҥас. Папье-маше технологиятын туһанным. Маннык технологияннан оҥоьуллубут куукула эппитим курдук ыйааһына олус чэпчэки, бө5ө, элбэх үбү эрэйбэт. Геройдар тас кестуулэрин, уратыларын биэрэр сыалтан пластилинынан тус-туьунан моьуоннарын оноьуллар. Танастара-саптара сеп тубэьэр гына тигиллэр (куукула оҥоьуутун анал сыһыарыыга көр)
Өскөтүн оҕо бэйэтэ куукулалары тарбахтарыгар кэтэн хамсатар, хаамтарар буоллаҕына, олоҥхону бэйэтэ кэпсиир, көрдөрөр кыахтанар. Маны сатаатаҕына уонна баһылаатаҕына тыла-өьө, кэпсиир уонна айар дьоҕура, тарбахтарын былчыннара сайдар - бу барыта оҕо өй-санаа өттүнэн сайдарыгар, олоҥхо нөҥүө үтүө-мөкү быһыыны араарарыгар, чөл өйдөөх - санаалаах, киһи быһыытынан үтүөнү-кэрэни кэрэхсиир буола улаатарыгар олук ууруллар.
Бастаан олоҥхону билиһиннэриэм иннинэ куукулалары образтарынан көрдөрөн, саҥардан билиһиннэрэбин. Хас биирдии куукула туох оруоллааҕын кэпсиибит.
Иккиһинэн, оҕолорго видео көмөтүнэн олоҥхону быһа тардан көрдөрөбүт.
Үсүһүнэн, оҕо бэйэтин баҕа өттүнэн сөбүлээбит олоҥхотун геройун талар.
Төрдүһүнэн, талбыт геройун оҕо бэйэтин тылынан кэпсиир.
Маннык билиһиннэриигэ дидактическай оонньуулары киллэрэбит: «Таай, ким санарда?», «Кими ойуулаатым?», «Биир тылынан эт».
Сынньалан кэмнэ кыра-кыралаан олоҥхоттон быһа тардан кэпсии сылдьабыт.
Бу үөрэх дьылыгар бэлэмнэнии бөлөх оҕолоругар «Дьырыбына Дьырылыатта уонна Тойон Дьөллүүт» олоҥхоттон быһа тардан инсценировка туруордубут.
Түмүктээн эттэххэ куукула нөҥүө олоҥхо туһунан өйдөбүлү оҕоҕо чэпчэкитик, оонньууннан ылыннарыахха сөп.
Туттуллубут литература:
Ю.В. Андросова, Н.П. Александрова «Олонхо в игровой деятельности детей».
Е.Ю. Морозова «Кукла в жизни ребенка и ее роль в нравственном воспитании».
Т.И. Петрова, Е.Л.Сергеева, Е.С. Петрова «Театрализованные игры в детском саду».
К.С. Чиряев «Олох педагогиката».
